काठमाडौँ – जापान, जसले दोस्रो विश्वयुद्धको विनाशकारी आणविक बम आक्रमणको सामना गरेपछि पनि विश्वको शक्तिशाली आर्थिक शक्ति बन्न सफल भयो, नेपालका लागि एक उदाहरणीय देश बनेको छ। जापानको सफलता केवल भाग्य वा बाह्य सहयोगमा आधारित थिएन, यो स्मार्ट आर्थिक योजना, औद्योगिकीकरण, नवप्रवर्तन, र सशक्त शासन प्रणालीमा आधारित थियो।
विश्वव्यापी अर्थतन्त्र हाल ठूलो तनावमा छ। विशेषगरी अमेरिका–चीन व्यापार विवाद, ऊर्जा संकट र पुराना आपूर्ति शृंखलाहरूको विखण्डनले विश्वव्यापी आर्थिक प्रणालीमा चुनौती प्रस्तुत गरेको छ। यस्तो अवस्थामा, सीमित स्रोत र विकास चुनौतीहरूको सामना गर्दै आएको नेपालले जापानी अनुभवबाट धेरै महत्वपूर्ण पाठ लिन सक्छ।
जापानले दोस्रो विश्वयुद्धपछि आफ्नो औद्योगिक क्षमता एक चौथाइ गुमाएको थियो। युद्धपछिका आर्थिक नोक्सानी (अन्दाजी ५५ अर्ब डलर) र लाखौँ जनधनको क्षतिपछि पनि जापानले ८० वर्षभित्र विश्वको तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्रको दर्जा प्राप्त गर्यो। यस आर्थिक उपलब्धिलाई “जापानी आर्थिक चमत्कार” भनेर चिनिन्छ। नेपालले पनि भौगोलिक, आर्थिक र सामाजिक चुनौतीहरूको सामना गर्दै आएकोले जापानी मोडेलबाट ठूलो प्रेरणा लिन सक्छ।
१. प्रविधि र नवप्रवर्तनको उपयोग:
जापानी आर्थिक चमत्कारको प्रमुख आधार विदेशबाट ल्याइएका प्रविधि र ज्ञानलाई स्थानीय आवश्यकतासँग मिलाएर औद्योगिक उपयोगमा ल्याउने क्षमता थियो। जापानले अमेरिकी सैन्य र आर्थिक सहयोगमा भर परेको थियो, तर छिटो बुझ्यो कि बाह्य प्रविधि मात्र दीर्घकालीन समाधान होइन। त्यसैले जापानले आयात गरिएको प्रविधिको स्वदेशीकरण (indigenization) र स्थानीय सुधारमा जोड दियो।
नेपालमा प्रायः प्रविधि आयातमा निर्भरता बढी छ। उदाहरणका लागि, कृषि, जलविद्युत, निर्माण र उद्योग क्षेत्रमा धेरै प्रविधि बाहिरबाट ल्याइन्छ, तर त्यसको स्थानीय अनुकूलन र उत्पादन क्षमता विकासमा सीमित प्रयास गरिएको छ। जापानी मोडेल अनुसार, नेपालले आयात प्रविधिलाई स्थानीय आवश्यकतासँग मिलाएर उत्पादन, मर्मत र नवप्रवर्तनमा केन्द्रित हुनुपर्छ, जसले आर्थिक आत्मनिर्भरता र रोजगारी सिर्जना गर्न मद्दत गर्नेछ।
२. गुणस्तरीय उत्पादन र प्रतिस्पर्धी मूल्य:
जापानी उत्पादनहरू, विशेषगरी कार र इलेक्ट्रोनिक्स, विश्वव्यापी बजारमा गुणस्तर र विश्वसनीयताको प्रतीक बनेका छन्। उत्कृष्ट गुणस्तर र प्रतिस्पर्धी मूल्यले जापानलाई निर्यात बजारमा सशक्त बनाएको छ। नेपालले पनि स्थानीय उत्पादनमा गुणस्तर र प्रतिस्पर्धी मूल्य सुनिश्चित गर्न, तथा निर्यातमा ध्यान दिन सकेमा दीर्घकालीन आर्थिक लाभ लिन सक्छ।
३. शिक्षा प्रणाली र दक्ष जनशक्ति विकास:
जापानको अर्को ठूलो सफलता यसको शिक्षा प्रणाली हो। जापानमा शिक्षा केवल प्रमाणपत्रको लागि नभई व्यावहारिक सीप, अनुशासन, र नैतिक मूल्यमा केन्द्रित छ। जापानी विद्यार्थीहरू विद्यालयबाट निस्कँदा कार्यक्षेत्रका लागि दक्ष र तयार हुन्छन्। जापानले २०२४ मा शिक्षा र विज्ञान क्षेत्रमा लगभग ५.४७ ट्रिलियन येन खर्च गरेको थियो, जुन GDP को करिब ४% बराबर हो।
नेपालमा भने शिक्षा क्षेत्रमा पर्याप्त लगानी छैन, जसले युवाहरूलाई दक्ष बनाउने क्षमता सीमित बनाइरहेको छ। जापानी मोडेलबाट प्रेरणा लिएर नेपालले आधुनिक शिक्षा प्रणाली, प्रविधि र AI मा लगानी, तथा व्यावहारिक सीपमा केन्द्रित पाठ्यक्रम विकास गर्न सक्छ। यसले दीर्घकालीन रूपमा दक्ष जनशक्ति उत्पादन गरी आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउनेछ।
४. सामाजिक अनुशासन र शासन प्रणाली:
जापानमा सामाजिक अनुशासन, समयपालन, र व्यवस्थित प्रशासन पनि आर्थिक प्रगतिको महत्वपूर्ण पक्ष थिए। व्यवसाय, शिक्षा, र सार्वजनिक जीवनमा उच्च स्तरको अनुशासनले प्रभावकारी कार्यान्वयन सुनिश्चित गर्यो। नेपालमा सामाजिक संरचना र प्रशासन सुधारमा ध्यान दिएर यस मोडेलको अनुकरण गर्न सकिन्छ।
निष्कर्ष:
जापानी विकास मोडेलले देखाउँछ कि सीमित स्रोत, प्राकृतिक विपत्ति, र बाह्य दबाबका बाबजुद पनि निरन्तर योजना, शिक्षा, प्रविधि र अनुशासनमा ध्यान दिइएमा आर्थिक समृद्धि हासिल गर्न सकिन्छ। नेपालले पनि स्थानीय प्रविधि विकास, गुणस्तरीय उत्पादन, दक्ष शिक्षा, र सशक्त प्रशासनमा लगानी गरेमा दीर्घकालीन आर्थिक समृद्धि र आत्मनिर्भरता हासिल गर्न सक्छ।
